Efnan Atmaca – Hemen her gün bindiğimiz dolmuşlar ulaşımın her daim sorun olduğu İstanbul’un bırakın Türkiye’yi, dünyaya armağanı. Bugüne kadar ulaşım problemini nasıl çözdüğü uzun bir tartışma konusu olsa da kentin kültüründe büyük izler bıraktığı gerçek. Nedim Gürbüz’ün tabiriyle bir ‘Dolmuş Cumhuriyeti’ var İstanbul’da. Birbirini tanımayan insanların dertleştiği, konuştuğu, ahbaplık kurduğu, günlük koşturmacının gerilimini atmak için bazen hatta birçok vakit didiştiği bir cumhuriyet. İnsanların hayatlarına direkt ya da uzaktan tesir eden sohbetler yaşanır dolmuşlarda. Örneğin benim bahtımda derin izleri var bu türlü bir sohbetin. Annem işe giderken tanıştığı bir bayandan çalışan ebeveynlerin çocukları için akşama kadar eğitim veren Göztepe Pansiyonlu İkokulu isimli bir okul olduğunu öğreniyor ki bahsettiğim daha özel ilkokul furyasının olmadığı devirler, beni de oraya yazdırıyor yaşım gelince. Tekrar ortaokul yıllarında Taksim-Bostancı dolmuşunda tanıştığım çantasının üzerindeki ‘peace’ işaretlerinden ötürü ‘Barış Abi’ ismini taktığımız idealist bir gazetecinin maceralarını dinlediğim o seyahat sonrası bu mesleğe heves ettim.
Aşçı Halit’in buluşu
Anadolu Yakası’nda oturanlar için dolmuş eski Amerikan otomobillerini akla getirir. Ford, Plymouth, Dodge, Buick, Chevrolet… Minibüs daha sonraları girer hayata, ona da yeniden biz ‘karşı’nın sakinleri yalnızca ‘minibüs’ deriz. Esasen İstanbul’a da 1960’larda geliyor minibüsler. Dolmuşlar ise 1929’da patlak veren ekonomik krizle. Türk beşerinin kıvrak zekâsının bir örneği, yani parasızlığın nelere kadir olduğunun bir ispatı. Cağaloğlu’nda aşçılık yapan Halit, lokantasına müşteri getiren taksi sürücüleriyle yaptığı sohbetlerden sonra meslek değiştiriyor. Lakin bu değişiklik krize denk gelince öbür meslektaşları üzere siftah yapamadan konuta dönüyor. Aklına bir fikir geliyor ve birebir tarafa giden dört kişiyi otomobile doldurarak dolmuş fikrini buluyor. Böylelikle Nişantaşı- Eminönü seferine başlıyor. Sonra da devamı geliyor. Gıcır gıcır Amerikan otomobilleriyle seyahat pek keyifli olsa da farklı şeyler de yaşanıyordu elbette. Kendi seçtiğim kız kardeşimlerinden biri Bağdat Caddesi’nde hava atmak için turlayan Amerikan otomobiline dolmuş diye binince, sahibi aksini ispatlayamayıp arkadaşımı Kadıköy’e götürmüştü. Yolda da ahbaplık etmişlerdi elbette.
Sahilden mi Ziverbey’den mi?
Arabesk kültürünün öncülerinden minibüsler ise 1960’larda sahne alıyor İstanbul’da. “Çiçek Abbas”, “Sultan” üzere sinemalarla bu kültürün “Âşıksan vur saza, şoförsen bas gaza” mottosu da hayatımıza giriyor böylelikle. Lakin benim gönlüm Amerikanını altına çeken birinci feministlerden “Şoför Nebahat”te kaldı daima. Amerikan otomobilleri 1980’lerin sonunda veda ediyor bize, yedek modül vs bulamamak üzere nedenlerle yani tekrar ekonomik sıkıntıların sonucu yerini bugünkü sarı dolmuşlara bırakıyor. “Dolmuş Cumhuriyeti”nin İstanbul’da nasıl bir özerk yeri olduğunu anlatan “İçinden Dolmuş Geçen İstanbul” isimli kitabı Ali Can Sekmeç hazırlayıp lastiklerin izini takip ediyor artık de. Müziklerden, sinemalardan, dizilerden, karikatürlerden, her birimize gülümseten anlar bırakan dolmuş sohbetlerinden dem vuruyor. Biraz nostalji uygun geliyor. Benim hisseme da AKM’nin önünden kalkan “Sahilden mi Ziverbey’den mi?” diyerek binip, birinci gençliğimin izlerini bıraktığım sarı dolmuşları yad etmek düşüyor.
Bulut Aras, 1978 imali “Sultan” sinemasında minibüs sürücüsüydü.
Egzozumun dumanı yoktur yârin imanı
Sanat Güneşi’ni anmadan olmaz. Pek çok müzik vardır içinden dolmuş geçen lakin en hoş Zeki Müren’in söylediğidir. “Şoför abi, yolun açık olsun” diyaloğuyla başlar. Sonra da Müren’in duru sesinden dinlenir: “Buick su üzere akar, Cadillac fazla yakar Bizim taka dururken anam, Chevrolet’ye kim bakar Egzozumun dumanı, yoktur yârin imanı Çok fazla recon kesme, karışır şanzımanı…”
Kasımpaşa-Şişhane Mordi’den sorulur
Eskiden hayat mı daha temizdi yoksa beşerler mı daha güzeldi? Mesela bir Mordi varmış. Babam anlatırdı. Yahudi olan Mordi kendini dolmuş sanırmış. Bütün gün Halıcıoğlu-Şişhane ortası elinde Amerikan’dan çıkma bir direksiyonla masraf gelir dolmuşçuluk yaparmış. Kimse de ellemezmiş onu. Tekrar o vakitlerde duraklarda kâhyalar olurdu ya onu sıraya sokarlarmış. “Sıra sende Mordi” derlermiş. Sonra da “Hadi, doldun, kalk!”. Mordi de basarmış gaza. 1986’da Hasköy’deki Yaşlılar Evi’nde ölmüş Mordi, en çok da çocuklar severmiş onu. “Bizi de al” diye takılırlarmış peşine.